بررسی ژنتیک بیماری آتروفی عضلانی نخاعی (SMA)
آتروفی عضلانی نخاعی معروف به SMA یک بیماری ارثی است که از هر پنجاه نفر یکی ناقل آن است و طی آن عصب و عضله درگیر می شود بطوریکه با از دست رفتن نورون‌های حرکتی موجود در نخاع و در نتیجه عدم انتقال پیام عصبی به عضلات، نهایتا عضلات ارادی بطور پیشرونده ضعیف می شوند و تحلیل می روند. این بیماری در دوران نوازدی یا خردسالی تشخیص داده می‌شود و در صورت عدم درمان، شایع‌ترین علت ژنتیکی مرگ و میر شیرخواران است.
آتروفی عضلانی نخاعی ممکن است خود را در سالهای بعدی زندگی نشان دهد که در این صورت، سیر خفیف‌تری دارد. شایع‌ترین نشانه‌های آن، ضعف پیشرونده ماهیچه‌های ارادی از قبیل عضلات دست، پا است که زودتر از سایر عضلات درگیر می‌شوند. سایر علائم شامل کنترل اندک روی حرکات سر، اشکال در بلع، کژپشتی و سفت‌شدن مفاصل بدن است. سن آغاز علائم و شدت آنها دو شاخصی است که با استفاده از آنها، بیماری را به چهار تیپ مختلف طبقه‌بندی می نمایند . این بیماری، به دلیل جهش ژنتیکی در هر دو نسخه ژن SMN1 ایجاد می گردد که مسئول ساخت پروتئینی به نام SMN است که در تمامی سلول‌های جانداران هسته دار وجود دارد و جهت بقا نورون‌های حرکتی ضروری است. میزان اندک این پروتئین در سلول‌های عصبی، مانع رسیدن پیام عصبی از سلول‌های عصبی نخاع به عضلات گشته و سرانجام آتروفی یا تحلیل رفتن عضلات را در پی دارد. در DNA انسان علاوه بر ژن SMN1 یک ژن دیگر به نام SMN2 که بسیار به یکدیگر شباهت دارند نیز وجود دارد، نکته مهم آنکه ژن SMN2 تعدیل‌کننده شدت بیماری است، بطوریکه هر قدر میزان آن (تعداد نسخه های این ژن) بیشتر باشد، علائم بیماری خفیف‌تر خواهد بود. بنابراین تشخیص بیماری SMA مبتنی بر نقص در ژن SMN1 است در حالیکه تیپ بندی این بیماری مبتنی بر تعداد نسخه های ژن SMN2 می باشد که هر چه تعداد نسخه های ژن SMN2 بیشتر باشد شدت علائم بیماری ضعیف تر و در عوض تیپ بیماری به سمت تیپ چهار که خفیف ترین حالت بیماری است خواهد بود. آتروفی عضلانی نخاعی یک بیماری ارثی با توارث آتوزومی مغلوب است که جهت تولد فرزند مبتلا نقص در ژن SMN1 می بایست از هر دو والد به ارث برسد.
طبقه‌بندی انواع تیپ‌های مختلف بیماری SMA
این بیماری بر اساس تعداد نسخه‌های ژن SMN2، با شدت‌های مختلفی بروز می‌کند که از نوزادان تا بالغین را درگیر می‌سازد. طور یکه هر چه از سمت تیپ اول به سمت تیپ چهارم بیماری پیش می‌رویم تعداد نسخه‌های ژن SMN2 در بیماران بیشتر خواهد بود و در نتیجه از شدت علائم بیماری کاسته می‌شود؛ بنابراین انواع این بیماری را بر حسب سن شروع علائم به ۴ تیپ اصلی طبقه بندی می نمایند که عبارتند از:
در این تیپ که حدودا ۶۰% کل موارد بیماری را شامل می شود سن آغاز علائم بیماری شش ماه ابتدای تولد است. این تیپ در واقع شدیدترین فرم بیماری است که معمولاً به‌طور ناگهانی و بصورت شلی و مشکل بلع و مکیدن در نوزاد خود را نشان می‌دهد و با مشکل در گردن گرفتن و نشستن نیز همراه است. مرگ سریع سلول‌های عصب حرکتی، باعث عدم کارایی کافی در اعضا حیاتی بدن به‌ویژه در دستگاه تنفس می‌شود که این نارسایی تنفسی شایع‌ترین علت مرگ نوزادان مبتلا است. کودکان مبتلا به این نوع از بیماری، در صورتی که زیر دستگاه تنفس مصنوعی نروند، معمولاً تا قبل از دو سالگی از دست خواهند رفت.
در این تیپ سن آغاز علائم بیماری شش تا هجده ماهگی است. این تیپ معمولا عضلات پائین تنه را درگیر می سازد در نتیجه کودک هرگز قادر به راه‌رفتن نخواهند بود، اما دست‌کم در برهه‌ای از زندگی‌شان، قادر به حفظ وضعیت نشستن هستند. اغلب مبتلایان به تیپ دوم این بیماری تا دوره بزرگسالی نیز قادر به حیات خواهند بود.
در این تیپ سن آغاز علائم بیماری بعد از هجده ماهگی است. این بیماران در مقطعی از زندگی قادرند بدون کمک راه بروند، با این وجود، بسیاری از آنها این توانایی را بعدها از دست خواهند داد. درگیری دستگاه تنفس در این تیپ کمتر مشاهده می‌شود و امید به زندگی، طبیعی یا نزدیک به طبیعی است.
در این تیپ سن آغاز علائم بیماری حدودا اواسط ۳۰ سالگی است. در این تیپ علائم بیماری به صورت ضعف تدریجی عضلات نمایان می گردد بطوریکه فرد برای تحرک، وابسته به صندلی چرخ دار شود. عوارض دیگر نادر است و امید به زندگی تغییری نمی‌کند.
علائم بیماری SMA چیست؟
علائم بیماری بر حسب تیپ آن شامل موارد زیر است:
- کاهش یا فقدان رفلکس، به‌ویژه در عضلات ارادی مانند پا.
- عدم توانایی در رسیدن به معیارهای طبیعی تکامل از قبیل مشکل در نشستن، ایستادن و راه‌رفتن.
- وضعیت قورباغه‌ای هنگام نشستن (ران‌ها به طرفین باز و زانوها خم) در کودکان.
- از دست رفتن قدرت ماهیچه‌های تنفسی.
- بالاتنه ناقوس‌مانند که علتش استفاده انحصاری از عضلات شکم برای تنفس است، در انواع خفیف‌تر بیماری.
- لرزش خفیف و موزون در زبان.
- اشکال در مکیدن و قورت‌دادن و تغذیه ناکافی و کم.
انجام شد.
آزمایش ژنتیک بیماری SMA برای چه کسانی لازم است؟
اگر چه علائم بالینی در فرد مبتلا، شک به بیماری SMA را زیاد می‌کند، اما تشخیص قطعی، تنها با انجام آزمایش ژنتیک روی نمونه خون جهت بررسی تعداد نسخه‌های ژن SMN1 میسر می گردد. بطور کلی آزمایش ژنتیک SMA در موارد ذیل درخواست می گردد:
که در این افراد هر دو نسخه ژن SMN1 درگیر جهش ژنتیکی است.
افراد ناقل بجای دو نسخه ژن SMN1 تنها دارای یک نسخه سالم از این ژن هستند در نتیجه خودشان علامتی از بیماری را ندارند؛ ولی می‌توانند در صورت ازدواج با فردی که ایشان هم ناقل باشد، بیماری را به نسل بعد منتقل کنند. بررسی زوجین ناقل بخصوص در صورت سابقه مثبت خانوادگی برای این بیماری اجباری خواهد بود.
توجه شود جنین حین بارداری وقتی نیاز به بررسی ژنتیک دارد که هر دو والد قبلاً آزمایش ژنتیک انجام داده‌اند و مشخص شده که هر دو ناقل هستند.
ازآنجاکه در جمعیت نرمال از هر پنجاه نفر یکی ناقل بیماری SMA است و همچنین به دلیل نرخ بالای ازدواج‌های فامیلی در ایران و افزایش شانس ازدواج دو والد ناقل و نهایتاً تولد فرزندان مبتلا، لذا غربالگری ناقلین این بیماری در جمعیت امری ضروری محسوب می‌گردد. علاوه بر این، موضوع غربالگری ناقلین SMA و حتی غربالگری بین نوزادان چندین سال است که مورد بحث قرار گرفته است. در سال ۲۰۰۸، کالج ژنتیک پزشکی آمریکا (ACMG) دستورالعمل‌های عملی را صادر کرد که به همه زوجین توصیه می‌کرد غربالگری ناقلین برای بیماری SMA را بدون در نظر گرفتن نژاد یا قومیت، با هدف شناسایی ناقلین جهت انتخاب آگاهانه طی پروسه باروری و عدم انتقال بیماری به نسل بعد انجام دهند. اخیراً، حتی با توسعه درمان‌های جدید، کالج آمریکایی متخصصان زنان و زایمان نیز غربالگری بیماری SMA را توصیه می‌نمایند.
