کیسه صفرا، اندام کوچکی واقع در ناحیه پایین کبد است. کیسه صفرا با ذخیره صفرا و ترشح آن درون روده کوچک هنگام ورود غذا به فرایند هضم و گوارش کمک میکند .صفرا مایعی تولید شده در کبد و تشکیل شده ازچند ماده مانند کلسترول، بیلیروبین (مواد رنگدانه ای صفرا) و نمکهای صفراوی است. سنگ کیسه صفرا تکه مواد جامدی می باشد که در کیسه صفرا تشکیل میشود. علت شکل گیری این سنگها آن است که کلسترول و رنگدانه های صفرا گاهی اوقات با پیوستن به یکدیگر ذره های سختی را تشکیل میدهند.

انواع

انواع سنگ کیسه صفرا عبارتند از:

• سنگ صفراوی کلسترولی: سنگ صفراوی کلسترولی رایج ترین گونه سنگ کیسه صفرا است که غالباً زرد رنگ می باشد. این سنگها عموماً از کلسترول حل نشده و همچنین مواد دیگر تشکیل میشود.
• سنگ صفراوی رنگدانه ای: این سنگهای سیاه یا قهوه ای تیره زمانی تشکیل میشوند که صفرا حاوی مقدار زیادی بیلیروبین باشد.

علایم

بسیاری از بیماران دارای سنگ کیسه صفرا با هیچ علائمی مواجه نمیشوند و از وجود این سنگها اطلاعی ندارند مگر آن که حین انجام آزمایشی به دلیلی دیگر مشخص شوند.

با این حال علایم سنگ کیسه صفرا زمانی نمود مییابند که سنگ به طور موقت یکی از مجراهای صفراوی را مسدود کند. این مجراها ساختارهای لولهای شکلی هستند که صفرا را از کبد به کیسه صفرا و سپس به دستگاه گوارش میبرند.

این انسداد در اکثر موارد درد شکمی (دل درد) را به دنبال دارد، اگرچه برخی بیماران در صورت شدیدتر بودن انسداد یا مسدود شدن بخش دیگری از دستگاه گوارش از علایم دیگری نیز رنج میبرند.

از رایجترین علایم سنگ کیسه صفرا بروز درد شدید و ناگهانی در شکم است که معمولآ یک تا پنج ساعت طول میکشد، اگرچه گاهی اوقات درد پس از گذشت چند دقیقه ساکت میشود. از این علامت با اصطلاح کولیک صفراوی یاد میشود.

محل این درد به شرح زیر می باشد:

• در مرکز شکم، بین استخوان قفسه سینه و ناف.
• دقیقاً در پایین دندهها در طرف راست با احتمال انتشار در پهلو یا کتف.

درد مداوم است و پس از اجابت مزاج، خروج گاز یا استفراغ بهبود نمی یابد و گاهی اوقات خوردن غذاهای چرب به بروز درد دامن میزند. البته این درد در هرساعت از شبانه روز میتواند شروع شود و حتی بیمار را از خواب بیدار کند. کولیک صفراوی معمولآ گهگاه بروز مییابد؛ و ممکن است بیمار پس از یک دوره درد تا چند هفته یا چند ماه دچار درد نشود. برخی از بیماران مبتلا به سنگ کیسه صفراعلاوه بر درد کولیک صفراوی در دوره هایی تعریق فراوان و حالت تهوع و استفراغ را نیز تجربه میکنند.

پزشکان سنگی را که باعث کولیک صفراوی میشود ، سنگ کیسه صفرای غیرپیچیده “میگویند.

علت

علت سنگ کیسه صفرا مشخص نیست. پزشکان بر این باور اند که سنگ در صفرا زمانی ایجاد میشود که:

• صفرا حاوی کلسترول فراوان باشد
• صفرا حاوی بیلیروبین فراوان باشد
• تخلیه نشدن کامل صفرا

تشخیص

آزمایشها و روش های تشخیصی سنگ کیسه صفرا عبارتاند از:

• آزمایش هایی با هدف تهیه تصویر از کیسه صفرا: پزشک احتمالا به منظور به دست آوردن تصاویری از کیسه صفرا دستور انجام سی.تی.اسکن و سونوگرافی شکم را میدهد. این تصویرها را میتوان برای بررسی وجود نشانه ها و علایم سنگ کیسه صفرا تحلیل کرد.
• آزمایش هایی با هدف بررسی وجود سنگ در مجراهای صفرا: استفاده از ماده های رنگی خاص ماده حاجب یا ماده کنتراست زا (در آزمایش برای مشخص کردن مجراهای صفراوی در تصویر به پزشک کمک میکند تا تعیین کند که آیا سنگ انسدادی را به وجود آورده است یا خیر.
• اسکن HIDA، کولانژیوپانکراتوگرافی رتروگراد اندوسکوپیک (ERCP) یا تصویربرداری رزونانس مغناطیسی(ام.آر.آی). از این گروه آزمایشها به شمار میروند. سنگهای صفراوی مشاهده شده در ERCP را میتوان طی انجام این آزمایش خارج کرد. (مشاهده ویدئوی چگونگی انجام ای آر سی پی)
• آزمایشهای خون به منظور بررسی عوارض: در آزمایشهای خون، عفونت، زردی، التهاب پانکراس (پانکراتیت) یا دیگر عوارض ناشی از سنگ کیسه صفرا مشخص میشود.

درمان سنگ کیسه صفرا

راه ها و روش های درمان سنگ کیسه صفرا با توجه به تأثیرگذاری علایم آن بر زندگی روزمرّه تهیه میشود.

چنانچه بیمار علایمی نداشته باشد، غالباً بهره گیری از راهکار ”نظارت پویا“ پیشنهاد میشود. بیمار در این روش هیچ درمان فوری دریافت نمیکند، اما به محض رویارویی با علایم به پزشک مراجعه میکند. بر طبق قاعدهای کلی، هر چه بیمار زمان طولانی تری را بدون علایم سپری کند، احتمال تشدید بیماری نیز کمتر میشود.

در صورتی که به بیماری دیگری مبتلا هستید که عوارض را تشدید می کنند، باید سریعا برای درمان اقدام کنید تا از بروز عوارض سنگ کیسه صفرا مصون بمانید، این بیماری ها عبارتند از:

• زخم شدن کبد (سیروز)
• فشار خون بالا درون کبد: که به فشار خون سیاه رگی معروف است و غالباً پیامد ”بیماری کبد الکلی“ است.
• دیابت

همچنین اگر در اسکن میزان بالایی از کلسیم درون کیسه صفرا مشاهده شود، درمان آغاز میشود. لازم به ذکر است که وجود کلسیم بیش از اندازه در کبد میتواند در آینده منجر به سرطان کیسه صفرا شود. چنانچه بیمار از دوره های متناوب درد شکمی (کولیک صفراوی) رنج میبرد، درمان، به شدت تأثیرگذاری این درد بر زندگی روزمرّه بستگی دارد. اگر این دردها ملایم باشند و به ندرت رخ دهند، احتمالآ مسکن برای کنترل دوره های آتی درد تجویز میشود و به بیمار توصیه میشود تا جهت مدیریت بهتر درد، غذای سالم مصرف کند.

اما اگر علایم سنگ کیسه صفرا شدیدتر باشند و مکرراً بروز یابند، معمولآ طی عمل جراحی کیسه صفرا برداشته میشود، از آنجایی که این بخش اندامی حیاتی نیست در نتیجه اکثر بیماران پس از برداشتن آن متوجه تغییر چندانی نمیشوند.

دارو

در صورت کوچک بودن سنگ کیسه صفرا و حاوی کلسیم نبودن آنها، میتوان این سنگها را با مصرف قرص اسید اورسودوکسی کولیک حل کرد و از بین برد. این قرص را باید مدتی طولانی (بیش از دو سال)مصرف کرد و احتمال ایجاد مجدد سنگ پس از متوقف کردن درمان نیز وجود دارد .

عوارض جانبی اسید اورسودوکسی کولیک نادراند و در صورت بروز معمولآ ملایم اند.

رژیم غذایی

هیچ رژیم غذایی خاصی برای درمان علایم سنگ کیسه صفرا وجود ندارد. با این حال یک رژیم غذایی سالم و متعادل دارای میزان چربی اندکی به تسکین علایم کمک میکند. کاهش وزن نیز، در صورت داشتن اضافه وزن، مفید است. با این حال وزن را باید به تدریج پایین آورد، چون کاهش وزن سریع در تشکیل سنگ صفرا مؤثر است. توصیه میشود برنامهای برای کاهش وزن در نظر گرفته شود که با رعایت کردن آن بتوان وزن را در هفته ۱ تا ۲ پوند (نیم تا یک کیلوگرم) کاهش داد.

 رژیم غذایی سالم و متعادل از مواد زیر تشکیل میشود:

• میوه و سبزی فراوان: سعی کنید هر روز دستکم پنج نوبت میوه و سبزی میل کنید.
• کربوهیدارتهای نشاسته ای فراوان: نان، برنج، غلات، ماکارونی، سیب زمینی و موز سبز از منابع غنی کربوهیدارتهای نشاسته ای محسوب میشوند. در صورت امکان نان های سبوسدار و غلات میل کنید.
• فرآورده های لبنی: مقدار مناسب از فراورده های لبنی و شیر (۲ تا ۳ نوبت در روز). فراورده های لبنی کم چرب مصرف کنید.
• حبوبات: پرهیز از استفاده زیاد از گوشت قرمز، ماهی، تخم مرغ و جایگزین های آنها مانند لوبیا و انواع حبوبات.
• مقدار اندکی از مواد غذایی پرچرب و سرشار از قند: مصرف چربی اشباع موجود در فراورده های حیوانی، مانند کره، پنیر، روغن، گوشت، شیرینی، بیسکوییت و کیک، را محدود کنید و به جای آن از چربی های غیراشباع موجود در روغن های سبزیجات، مانند گل آفتابگردان، روغن کلزا و روغن زیتون، آووکادو، آجیل و بذرهای گیاهی استفاده کنید.
• رژیم سرشار از فیبر: لوبیا، حبوبات، میوه و سبزی، جو دوسر و محصولاتی نظیر نان، ماکارونی و برنج منابع خوب فیبر هستند.
• نوشیدن مایعات فراوان: نوشیدن مایعاتی مانند آب یا چای های گیاهی دستکم دو لیتر در روز.

سعی کنید در یک وعده غذایی چربی بیش از اندازه میل نکنید، بهتر است وعده های غذایی کوچکتر و بیشتر را جایگزین سه وعده غذای سنگین کنید. بعضی مواد غذایی محرک علایم سنگ کیسه صفرای برخی بیماران به شمار میآید، بنابراین با یاد داشت کردن مواد غذایی مصرفی و زمان و نحوه بروز علایم میتوان غذاهای محرک را تعیین نمود و مصرف آنها را به مدت دو هفته به طور آزمایشی قطع کرد تا مشاهده شود که آیا بهبودی در علایم سنگ کیسه صفرامشاهده میشود یا خیر.

جراحی

در ادامه راه ها و روش های درمان جراحی برداشتن سنگ کیسه صفرا ذکر شده است:

• جراحی سنگ کیسه صفرا سوراخ کلید: در صورت پیشنهاد شدن جراحی در اکثر موارد جراحی سوراخ کلید به منظور خارج کردن کیسه صفرا از بدن انجام میشود. این جراحی را کوله سیستکتومی (برداشتن کیسه صفرا) لاپاراسکوپی میگویند.
• جراحی سوراخ کلید تک برشی: کوله سیستکتومی (صفرابرداری) لاپاراسکوپی تک برشی گونه نوینی از جراحی سوراخ کلید است که برای برداشتن کیسه صفرا مورد استفاده قرار میگیرد. طی این عمل جراحی، تنها یک برش کوچک ایجاد میشود و در نتیجه فقط یک جای زخم بر روی بدن بیمار باقی میماند که آن هم به سختی دیده میشود.

• جراحی سنگ کیسه صفرا باز: برداشتن کیسه صفرا به روش لاپاراسکوپی تحت شرایط خاصی به دلایل تخصصی، خطرات یا وجود سنگ در مجرای صفراوی غیرقابل خارج کردن به این شیوه انجام پذیر نیست. برش( ۱۷ تا ۱۵ سانتی متری ۶ تا ۴ اینچی) در جراحی باز روی شکم پایین دنده ها ایجاد میشود تا بتوان کیسه صفرا را به این طریق خارج کرد.
• کولانژیوپانکراتوگرافی رتروگراد اندوسکوپیک : ERCPعمل جراحیی است که برای خارج کردن سنگ کیسه صفرا از مجرای صفراوی مورد استفاده قرار میگیرد. البته چون کیسه صفرا در این عمل برداشته نمیشود، ممکن است سنگ در کیسه صفرا باقی بماند مگر آن که این اندام با به کار بردن روش های جراحی اشاره شده از بدن خارج شود.

پیشگیری

می توان از ایجاد سنگ کیسه صفرا رعایت نکته های زیر پیشگیری کرد:

• حذف نکردن وعده های غذایی: سعی کنید برنامه غذایی معمول خود را رعایت کنید و وعده های غذایی را هر روز در زمان مشخصی میل کنید. حذف وعده های غذایی و روزه گرفتن خطر ایجاد سنگ صفرا را افزایش میدهد.
• کاهش وزن تدریجی: اگر لازم است تا وزن خود را کاهش دهید، آهسته پیش بروید. کاهش وزن سریع خطر ایجاد سنگ کیسه صفرا را افزایش میدهد.
• حفظ وزن مناسب: چاقی و داشتن اضافه وزن احتمال تشکیل سنگ کیسه صفرا را افزایش میدهد. پیاده روی کنید تا با کاهش تعداد کالری های مصرفی و افزایش فعالیت بدنی به وزن مناسب برسید. پس از رسیدن به وزن سالم نیز همچنان ورزش کنید و رژیم غذایی سالم داشته باشید تا وزن مناسب به دست آمده را حفظ کنید.

راه ها و روش های درمان قطعی سنگ کیسه صفرا به شدت علایم و دیگری بیماری هایی که ممکن است به آن مبتلا باشید، بستگی دارد.

 درمان جراحی می تواند از جراحی بسته با ایجاد یک شکاف کوچک تا جراحی باز با یک شکاف بزرگتر باشد، که این بستگی به تجویز پزشک شما، با توجه به وضعیت تان دارد. البته با رعایت بعضی نکات که در مقاله ذکر شد، می توان از بروز بیماری سنگ کیسه صفرا پیشگیری کرد. در صورت ابتلا به این عارضه در بارداری سریعا به پزشک مراجعه کرده و وی را در جریان وضعیت خود قرار دهید.