تاریخچه بیماری هاری

ویروس هاری حدود ۲۳۰۰ سال قبل از میلاد شناخته شده است و به نظر می‌رسد سگ، ناقل اصلی این بیماری باشد. دانشمندانی مانند ابوعلی‌سینا، محمّدابن زکریای رازی و سید اسماعیل جرجانی بیماری هاری را توصیف و آن ‌را شرح داده‌اند. لوئی پاستور درمان ضد هاری و واکسیناسیون را در سال ۱۸۸۵ میلادی ارائه داد. در سال ۱۲۹۹ شمسی انستیتو پاستور ایران بنا نهاده شد و امروزه بیش از ۳۰۰ مرکز درمان ضد هاری در کشور به امر درمان هاری مشغول فعالیت می‌باشند. در ایران سالانه بیش از ۱۰۰ هزار نفر به علت گزش حیوانات مشکوک به هاری به ویژه سگ، تحت درمان ضد هاری قرار می‌گیرند.

هاری بیماری ویروسی از خانواده رابدو ویریده است که موجب التهاب مغزی حاد می‌شود. ویروس هاری در بسیاری از پستانداران از جمله حیوانات وحشی مانند راسوها، خفاش‌ها، راکون ها، سگ‌ها، گربه‌ها، خرگوش‌ها و همچنین انسان می‌تواند ایجاد بیماری کند.

 ویروس از بزاق حیوان مبتلا به هاری و محل گازگرفتگی وارد بدن شده در ماهیچه‌ها به سمت اعصاب انتهایی می‌رود و شروع به تکثیر می‌کند.

ویروس هاری چیست؟

ویروس هاری متعلق به جنس لیسا ویروس است، گروهی از ویروس هایی که مسئول ایجاد آنسفالیت ها هستند. ۱۲  گونه مجزای لیساویروس را می توان در این جنس متمایز کرد که ویروس کلاسیک هاری (RABV) مهمترین آنها برای سلامت عمومی و حیوانات است.  گونه های مختلف (RABV) در گوشتخواران معمولاً سگ ها و گربه های اهلی و بسته به قاره، در سایرگونه های  گوشتخواران (از جمله روباه و شغال) یا راسته chiroptera (خفاش ها) گردش می کنند.

کدام حیوانات می توانند منجر به هاری شوند؟

حیوانات وحشی و اهلی می توانند ویروس هاری را گسترش دهند. حیوانات زیر منابع اصلی عفونت هاری در انسان هستند:

• سگ
• گربه
• خفاش
• کایوت (گرگ صحرایی)
• راسوی اهلی
• گاو
• میمون
• اسب
• سگ آبی
• روباه
• موش خرمای کوهی امریکا
• راکون
• راسو

انواع گزش حیوانات

  محل و نوع آسیب بستگی به حیوانی دارد که نیش را ایجاد می کند.

گاز گرفتن سگ

 قربانیان گاز گرفتن سگ اغلب سگی را می شناسند که به آنها حمله کرده است. بیشتر  در بچه‌ها اتفاق می‌افتد که بیشترین آن در پسران بین سنین پنج تا نه سال دیده می‌شود. سر و گردن شایع ترین محل در کودکان تا ۱۰ سال است، احتمالاً به این دلیل که سر کودک به سطح دهان یک سگ بزرگ نزدیک است. بازوها و پاها، به ویژه دست راست، شایع ترین محل آسیب برای کودکان بزرگتر و بزرگسالان است. گاز گرفتن سگ می تواند منجر به طیف وسیعی از صدمات، از جمله خراش، بریدگی عمیق باز، زخم های سوراخ شده، آسیب های له شدن، و پاره شدن قسمتی از بدن شود. گاز گرفتن سگ به ندرت باعث مرگ می شود.

برخی از نژادهای سگ بیشتر با گاز گرفتن همراه هستند. ژرمن شپردها، پیت بول تریرها و نژادهای مختلط بیشترین آسیب های ناشی از گاز گرفتن سگ را تشکیل می دهند.

گاز گرفتن گربه

  گربه ها می توانند با دندان ها یا پنجه های خود زخم ایجاد کنند. دو سوم گزش های گربه اندام های فوقانی (بازوها و دست ها) را درگیر می کند. خراش معمولا در اندام فوقانی یا صورت ایجاد می شود.

زخم های سوراخ عمیق نگران کننده هستند زیرا گربه ها دندان های بلند، باریک و تیز دارند. هنگامی که دست گاز گرفته می‌شود، باکتری‌ها می‌توانند به بافتی که استخوان‌ها را احاطه کرده یا به یک مفصل وارد شده و منجر به استئومیلیت (عفونت استخوان) یا آرتریت سپتیک (عفونت مفصل) شود.

اگر عفونت رخ دهد، عموماً به سرعت پیشرفت می کند و باعث قرمزی، تورم و درد شدید پوست به سرعت ۱۲ تا ۲۴ ساعت پس از گزش می شود.

انواع دیگر گزش ها

نیش بیشتر حیوانات دیگر مانند سنجاب، خرگوش و خوکچه هندی معمولاً مانند گاز گرفتن گربه درمان می شود.

ارزیابی قرار گرفتن در معرض هاری

از آنجایی که گربه‌ها و سگ‌ها ممکن است پناهگاه هاری باشند، تمام گزش‌های سگ و گربه باید در صورت امکان به بخش کنترل حیوانات گزارش شود. گربه یا سگ باید به مدت ۱۰ روز قرنطینه شود و در صورت بروز رفتار نگران کننده، از نظر هاری آزمایش شود. اگر قرنطینه امکان پذیر نیست، یا اگر در کشوری که هاری در آن شایع است گاز گرفته یا دچار خراشیدگی شدید، باید در مورد نیاز به پیشگیری پس از تماس با متخصص مشورت کنید.

از آنجایی که معمولاً نمی توان به طور قطعی دانست که آیا حیوان وحشی حامل هاری است یا خیر، فردی که گاز گرفته یا خراشیده شده است باید در اسرع وقت واکسیناسیون هاری پس از مواجهه را دریافت کند.

درمان گزش حیوانات

 پس از گاز گرفتن توسط حیوان، مهم است که زخم را به سرعت و با دقت با صابون و مقدار زیادی آب تمیز کنید. این می تواند به جلوگیری از عفونت کمک کند. در صورت وجود خونریزی، یک حوله یا گاز تمیز باید روی زخم فشار داده شود تا خونریزی را کند یا متوقف کند.

دوره کمون هاری و نشانه‌های آن

 دوره کمون (مدت زمان ورود ویروس به بدن تا شروع علائم درمانگاهی) در یک حیوان آلوده بسته به سویه ویروس، نوع حیوان، خصوصیات فردی و محل ورود ویروس به بدن می‌تواند از چند روز تا چند ماه متفاوت باشد؛ بنابراین بیماری می‌تواند از طریق بزاق یک حیوان آلوده به سایر حیوانات یا انسان منتقل شود.

دوره کمون بیماری هاری در انسان معمولاً چندین هفته تا چند ماه است، دوره کمون یا نهفتگی در سگ و گربه ۲ تا ۳ هفته و گاهی چند ماه است. مهم‌ترین علایم آن نیز تغییر در رفتار و عادات حیوان است، به گونه‌ای که حیوان بیش از اندازه به صاحب خود انس می‌گیرد و به گوشه‌ای پناه می‌برد و بالاخره بر اثر فلج اندامی و دستگاه تنفسی تلف می‌شود و یا در بیشتر مواقع حیوان مضطرب و کم‌کم به صورت وحشی و درنده درمی‌آید و به هر کس و هر حیوان که سر راه او باشد حمله می‌کند.

آیا نیاز به درمان دارم؟

 بزرگسالان یا کودکانی که توسط حیوان گزیده شده‌اند، باید زمانی به پزشک مراجعه کنند که:

• گزیدگی حیوان از طریق پوست سوراخ شده و پس از ۱۵ دقیقه فشار آوردن خونریزی قطع نمی شود.
• ممکن است استخوان شکسته شود یا آسیب جدی دیگری وجود داشته باشد.
• قربانی گازگرفتگی مبتلا به دیابت، بیماری کبد، سرطان، عفونت HIV است یا دارویی مصرف می‌کند که می‌تواند سیستم ایمنی بدن را تضعیف کند.

بهتر است پس از گزش در اسرع وقت بررسی و درمان شود تا احتمال ابتلا به عفونت کاهش یابد. این امر به ویژه در مواردی که نیش در کشورهایی با منابع محدود اتفاق می افتد که برنامه های واکسیناسیون حیوانات برای جلوگیری از هاری رایج نیست، رخ دهد.

افرادی که معیارهای فوق را ندارند باید زخم خود را به دقت از نظر علائم عفونت (مانند بدتر شدن درد، قرمزی یا گرما، تب یا ترشحات چرکی مانند) مراقبت کنند. اگر گزش نزدیک مفصل باشد، فرد باید از نظر درد، تورم و حرکت مفاصل تحت نظر باشد.

هر کسی که به نظر می رسد زخمش به جای بهبودی بدتر می شود باید به دنبال مراقبت های پزشکی باشد. لازم نیست پس از خراشیدن گربه از حیوان خانگی در خانه ارزیابی شود، مگر اینکه علائم یا علائم عفونت (بدتر شدن درد، گرما یا قرمزی، ترشحات چرک مانند، یا تب) وجود داشته باشد. اگر منشأ خراش یک گربه ناشناخته از فضای باز باشد که بدون تحریک حمله کرده است، باید در مورد خطر ابتلا به هاری به دنبال مشاوره پزشکی باشید.

ایمن سازی کزاز

  کزاز یک عفونت جدی و بالقوه تهدید کننده زندگی است که می تواند از طریق گاز گرفتن حیوان یا انسان منتقل شود. بزرگسالانی که گزیده می شوند باید واکسن کزاز (به نام واکسن توکسوئید کزاز) دریافت کنند.البته اگر از آخرین واکسن کزاز بیش از ۵ سال گذشته باشد.

کودکان در شرایط زیر باید واکسن کزاز دریافت کنند:

• کمتر از سه دوز واکسن دریافت کرده اند.
• زخم تمیز است و بیش از ۱۰ سال از آخرین دوز کزاز برای زخم های جزئی تمیز می گذرد.
• زخم کثیف است و بیشتر از پنج سال پیش بوده است
• علاوه بر این، اگر زخم آلوده باشد، اگر فرد کمتر از سه واکسن کزاز داشته باشد یا نداند، ممکن است گلوبولین ایمنی کزاز توصیه شود. گلوبولین ایمنی محافظت بیشتری در برابر عفونت کزاز ایجاد می کند.

ایمن سازی هاری

افرادی که توسط حیوانی که ممکن است به هاری آلوده شود گاز گرفته می شوند، باید به دنبال مراقبت های پزشکی باشند تا مشخص شود که آیا برای جلوگیری از هاری که در بیشتر موارد یک بیماری کشنده است به یک سری تزریق نیاز است یا خیر.

مدیریت زخم گزش عفونی

 صرف نظر از درمان اولیه، برخی از افراد در نهایت با عفونت زخم خود مواجه می شوند. اگر این اتفاق بیفتد، ممکن است نیاز به باز کردن زخم و تخلیه چرک داشته باشد و ممکن است نیاز به آنتی بیوتیک باشد. افرادی که زخم عفونی دارند می توانند در خانه درمان شوند، مگر اینکه فرد نتواند از زخم خود مراقبت کند یا نگرانی از بدتر شدن عفونت وجود داشته باشد. در این موارد بستری شدن در بیمارستان توصیه می شود.

افرادی که در معرض خطر ابتلا به عفونت زخم هستند، حتی اگر هیچ نشانه ای از قرمزی وجود نداشته باشد، باید فورا به دنبال مراقبت های پزشکی باشند.

به عنوان مثال، فردی که بر اثر گاز گرفتن گربه در دستش زخم عمیق سوراخ شده است باید فوراً برای جلوگیری از عفونت به پزشک مراجعه کند. مراقبت های پزشکی معمولاً شامل تمیز کردن و پانسمان زخم و آنتی بیوتیک های خوراکی است که می توان در خانه مصرف کرد.

ممکن است برای اطمینان از عدم شکستگی استخوان و عدم دفن قطعات دندان در زخم، عکس اشعه ایکس انجام شود. زخم های گزش عفونی معمولاً بلافاصله بخیه نمی شوند. عفونت‌های شدید زخم ممکن است نیاز به آنتی‌بیوتیک داشته باشند که از طریق تزریق داخل وریدی و یا بستری شدن در بیمارستان تجویز می‌شود.

اقدامات لازم برای فرد حیوان گزیده

هنگام گزیدگی حیوان، تمیز کردن ویروس هاری از محل زخم تا حد مقدور در ساعات اولیه پس از گزش ضروری است. اگر زخم گزیدگی یا خراش خونریزی دارد، با یک باند یا حوله تمیز به آن ناحیه فشار وارد کنید تا خونریزی متوقف شود. در صورت وجود، از دستکش‌های لاتکس یا لاستیکی تمیز برای محافظت از خود و جلوگیری از عفونی شدن زخم استفاده کنید.

اگر زخم خونریزی شدید نداشته باشد، باید لابه‌لای زخم را حداقل به مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه با آب تمیز و صابون کاملاً شست‌وشو داد. این عمل مهم‌ترین قسمت پیشگیری از هاری به حساب می‌آید.

خارج کردن صابون از لابه‌لای زخم هم موضوع مهم دیگری است. بهتر است با فشار آب زیاد کف صابون‌های باقی مانده را از لابه‌لای زخم خارج کرد. چون باقی مانده صابون می‌تواند مواد ضدعفونی کننده را بی اثر کند.

همچنین زخم را بعد از شست‌وشو باید با الکل ۶۰ تا ۷۰ درجه یا محلول بتادین یک درصد یا دیگر مواد ضدعفونی کرد. اما هیچ وقت نباید زخم را پانسمان کرد. چون میکروب هاری بی‌هوازی است و بر اثر پانسمان رشد آن سریع خواهد شد. ضمن آنکه فرد باید بلافاصله به مراکز بهداشتی برای تکمیل نوبت‌های واکسن منتقل شود.

پیشگیری از هاری

هاری با واکسیناسیون صحیح و برنامه های آگاهی رسانی صد در صد قابل پیشگیری است.

• کاهش یا از بین بردن عفونت در منبع از طریق واکسیناسیون انبوه سگ، زیرا تا ۹۹ درصد موارد هاری انسان با واسطه سگ است.
• واکسیناسیون سایر حیواناتی که مسئول انتشار هاری (حیات وحش) هستند یا با انسان ها در تماس می باشند (عمدتاً گربه ها، اما همچنین نشخوارکنندگان و اسب ها در برخی موقعیت های خطرناک).
• پیشگیری و درمان انسان با واکسیناسیون و تجویز ایمونوگلوبولین ضد هاری.
• آموزش جوامع در مورد هاری و راه های پیشگیری از آن.

نکته مهم این است که صاحبان حیوانات خانگی و دامپزشکان می توانند با اطمینان از واکسینه شدن حیوانات خانگی، شرکای کلیدی در مبارزه جهانی علیه هاری باشند.

مدیریت و زندگی

ویروس هاری در حرارت ۵۰ درجه سانتیگراد به مدت ۱۵ دقیقه و در حرارت ۶۰ درجه در مدت ۳۵ ثانیه و در حرارت ۱۰۰ درجه سانتیگراد در مدت چند ثانیه از بین می‌رود. بنابراین برای ضدعفونی وسایل آلوده؛ کافی است چند دقیقه آنها را بجوشانید یا از فنل و الکل استفاده کنید.

هر ناحیه و محلی را که حیوان ممکن است آلوده کرده باشد (خصوصا با بزاق) ضدعفونی نمایید. جهت ضدعفونی کردن از محلول سفید کننده خانگی (وایتکس رقیق شده ۱:۳۲) استفاده شود، که برای از بین بردن و غیرفعال کردن سریع ویروس موثر است.

اگر سگ یا گربه شما چیزی را بلعید، بدون انجام اقدامات احتیاطی، دست خود را وارد دهان حیوان نکنید. ویروس از طریق بزاق، می تواند حتی از یک خراش کوچک وارد پوست شود و شما را در معرض خطر ابتلا به ویروس قرار دهد.

واکسیناسیون دوره ای سگ یا گربه خود را جدی بگیرید.

خلاصه

بزرگسالان یا کودکانی که توسط حیوان یا انسان گاز گرفته یا خراشیده شده اند، باید در شرایط زیر به پزشک مراجعه کنند:

بعد از گازگرفتگی توسط حیوانی، خونریزی پس از اعمال فشار به مدت ۱۵ دقیقه قطع نمی شود، ممکن است استخوان شکسته شده یا آسیب جدی دیگری وجود داشته باشد.

حیوانی ناحیه ای را که گاز گرفته زخم بزرگی ایجاد کرده است.

قربانی گاز گرفتگی دیابت، بیماری کبد، سرطان، عفونت HIV یا هر دارویی مصرف می کند که می تواند سیستم ایمنی بدن را تضعیف کند.

علائم عفونت، از جمله بدتر شدن درد، گرمی یا قرمزی، ترشحات چرک مانند، یا تب وجود داشته باشد.

اگر قربانی گزش آخرین واکسن کزاز خود را بیش از پنج سال پیش انجام داده باشد یا اینکه به یاد نداشته باشد آخرین واکسن کزاز خود را چه زمانی دریافت کرده است.

اگر نگرانی در مورد هاری احتمالی وجود دارد، به ویژه برای مسافران در کشورهایی با منابع محدود که برنامه های واکسیناسیون حیوانات برای جلوگیری از هاری معمول نیست، صادق است.